Khafkasya, Kafkasya, Cerkes, Cerkez, Çerkes, Çerkez, Adige, Adiga, Wored, Nart, Kafkas, Xabze, KuzeyKafkas, Adiğe, Adiğa

V

Kabardeyce
Kabardeyce (ya da Kabartayca) (Kabardeyce: Qeberdeyıbze ya da Adıgebze; Adıgece: Qeberteyabze), çoğunluğu Kabartay-Balkarya'da yaşayan Kabardeylerin konuştuğu dildir. Kafkas Dilleri içinde, Abhaz-Adige Dilleri veya diğer adıyla Kuzeybatı Kafkas Dilleri'nden Adigece'nin doğu kolunu oluşturur. Kabardeyce, Rusya Federasyonuna bağlı Kabardey-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde kullanılan resmi diller arasındadır. Bunun dışında Suriye, Ürdün, Türkiye ve Rusya Federasyonu'ndaki Krasnodar ve Stavropol Kraylarında konuşulmaktadır. Kabardeyceyi toplam 1,012,000 kişi konuşmaktadır. Kabardeyce 1924 öncesinde Arap alfabesini, 1924-1936 arası Latin alfabesini kullanmıştır. 1936'dan beri Kiril alfabesini kullanmaktadır. Kaberdeyce, diğer tüm Kuzeybatı Kafkas dilleri gibi çok karışık bir dilbilgisi sistemine sahiptir. Kabardeycenin dört ana lehçesi vardır.

Kabardey-Balkar Cumhuriyeti ve Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulan asıl "Kabartay", Kuzey Osetya-Alaniya Cumhuriyeti ile Stavropol Kray'da konuşulan "Mozdok Kabartay", Karaçay-Çerkesya'daki iki köyle Krasnodar Kray'daki iki köyde konuşulan Besleney ya da Besnıy ve Adigey'deki dört köyde konuşulan "Kuban Kabartay" (Kabartayca: Hajret Qeberdeyıbze) lehçelerine ayrılır. Edebiyat dili asıl Kabartaycanın Baksan ağzına dayanır.
Asıl Kabartay lehçesinin yazı dili olan Baksan ağzı dışında üç ağzı daha vardır: "Terek ağzı" (Terek Irmağı boyunda konuşulur), "Malka ağzı" (Malka Irmağı boyunda konuşulur) ve "Kuban-Zelençuk ağzı" (Karaçay-Çerkes Cumhuriyeti'nde konuşulur).
  • Kabardey
    • Batı Kabardey diyalekti
      • Kuban diyalekti
      • Kuban-Zelençuk diyalekti (Çerkes)
    • Orta Kabardey diyalekti
      • Baksan diyalekti (edebiyat dilinin dayanağı)
      • Malka diyelekti
    • Doğu Kabardey diyalekti
      • Terek diyalekti
      • Mozdok diyalekti
  • Besleney
Yurt dışında Kabardeyce
Kabartayca,bugün, 1864 Adıge sürgünü sonucu, bir göçmen dil olarak, Türkiye, Suriye, Ürdün, ABD ve AB ülkelerinde de konuşulur. Türkiye'de en çok Kayseri (Uzunyayla yöresi), Sivas, Tokat, Amasya, Çorum, Kahramanmaraş, Adana, İçel, Ankara, Eskişehir, Balıkesir (Bandırma'da bir köy) ve daha başka yerlerde de konuşulur.
Kabartayca, RF dışında Ürdün'deki "Emir Hamza Okulu" adlı özel bir okulda seçmeli bir ders olarak da okutulmaktadır.
Kabartayca, Diaspora'daki birçok internet radyo-tv yayını dışında, Türkiye'de yasak dil kapsamından çıkartılmış olarak 2004'ten beri her hafta Perşembe günleri radyo ve tv'den yayınlanmaktadır (Radyo 1,sabah 6.30;TRT-3,sabah 07.30).Kafkasya'daki Kabartayca radyo-tv yayınları 2003te kaldırılmıştı,ancak yeni devlet başkanı Arsen Kanoko'nun çabasıyla,2006 yılı ile birlikte,Kabartayca ve Balkarca yayınlar yeniden başlatılmıştır.
Kabartayca 1924 yılına değin Arap, ardından 1936 yılına değin Latin, 1936'dan beri de Kiril alfabesini kullanmaktadır.

Rusya Federasyonunda Kabardeyce eğitimi
 
Kabartayca Nalçik ve Çerkessk'teki devlet üniversitelerinin ilgili bölümleriyle, buralardaki bilimsel araştırma enstitülerinde incelenmekte ve öğretilmektedir. Kafkasya'da Kabartayca eğitim, giderek zayıflamış olmakla birlikte, yine de 1960 yılına değin sürmüş; 1960 yılında, küçük dil ve kültürleri büyük dil olan Rusça içinde eritme politikası olan "Büyük Ülkü" uygulaması gereği, öteki küçük Sovyet dilleri gibi Kabartayca ve Balkarca eğitim de kaldırılıp Rusça eğitime geçilmiş; 1985'te Mihail Gorbaçov'un başa geçmesinin ardından getirilen demokratikleştirme programı gereğince,Ruslaştırma anlamındaki "Büyük Ülkü" politikasına son verilerek, 1990-1991 ve 1991-1992 eğitim-öğretim yıllarında, bütün temel dersleri kapsar bir biçimde, Kabartayca ve Balkarca eğitim başlatılmış; ancak RF Devlet Başkanı Boris Yeltsin yönetimi döneminde, yani 1992-1993 eğitim-öğretim yılı ile birlikte Kabartayca ve Balkarca eğitimde kısıtlamaya gidilmiş, Kabartayca ve Balkarca dillerinde eğitim iki seçmeli ders ile (Adıgece, Adıge edebiyatı) sınırlanmıştır. Şimdi,Kabartay-Balkar ve Karaçay-Çerkes cumhuriyetlerinde, Kabartaycanın konuşulduğu yerlerdeki ilk (1-4.sınıflarda Adıgece) ve orta dereceli (5.sınıf ve üstü sanıflarda Adıge edebiyatı) okullarda seçmeli ders olarak (okul ve sınıfına göre haftada 2 ile 3-4 ders saati tutarında) okutulmaktadır.
Ancak 2007-2008 eğitim-öğretim yılından başlanmak üzere, Kabartay-Balkar Cumhuriyeti'nde Devlet Başkanı Arsen Kanoko'nun verdiği destekle, Rusça'nın yanında birer resmi dil olan Kabartayca ve Balkarcanın da,bir "pilot uygulama" olarak, 20 kadar okulun ilk sınıflarında okutulmasına karar verilmiş ve bilgisayar olanaklarıyla üç aylık ilk eğitim dönemi ders kitapları da hazırlanmış ve uygulamaya konmuştur. Dört yıl sürecek bir kademeli geçiş programı sonunda,bütün okullarda Kabartayca ve Balkarca eğitime geçiş süreci tamamlanmış olacaktır.[1]
Kabartayca olarak aylık "Oşhamaho" (1уащхьэмахуэ) edebiyat dergisi ile pazar günleri dışında "Adıge psatle" (Адыгэ псалъэ/Adyghepsale;internetten de) gazetesi (Nalçik) yayınlanmaktadır.

Latin Kökenli Türkiye Esaslı Standart Adige Alfabesi
HARF /LETTER. ADIGECE……ENGLISH …..TÜRKÇESi….КЪАБЭРДЕйЫБЗЭ
A…………………ANE…………MOTHER … ANNE……………..АНЭ
B…………………BABIŞŞ……..DUCK………ördek……………..Б АБЫЩ
C…………………CEDU……….CAT…………KEDİ……………..ДЖЭДУ
Ç…………………Çé…………… BARREL……FIÇI………………ЧЕ Çö –Çü………… (EXCEPT KABARDEI KABARDEYCE HARİÇ)
Ç’………………..Ç’APSE ……… ROPE …….iP…………………К1АПСЭ
D………………..DE………………WE……….BİZ ……………….ДЭ
DZ………………DZEL ………….WILLOW...SöğüT AğACI ……..ДЗЭЛ
E………………. EGU……………PALM…….AVUÇ…………….1ЭГУ
é………………. F’é ………………DIRTY…PiS………………...Ф1Е
F………………. FE ……………….YOU(plural) ..SİZ……………….. ФЭ
F’……………….F’I………………. GOOD/FINE….iYi………………… Ф1Ы
G………………. ADIGE…………..ADIGE……..ADIGE …………… АДЫГЭ
ğ………………. ğE………………..YEAR……...SENE……………….ГЪЭ
H………………. HE……………….DOG……….KÖPEK …………….ХЬЭ
X ………………XABZE ………TRADITION….GELENEK …………ХАБЗЭ
XH…………… XHICEBZ ………..GIRL………KIZ………………….ХЪЫДЖЭБЗ
I……………… I……………………I……………I………………ы
i ……………… i ………………………………… İ……………..1и-и
J ……………..JEM……………… COW………iNEK……………...ЖЭМ
JJ………………JJI…………………. OLD………ESKİ………………ЖЬЫ
JÖ-JÜA……… (EXCEPT KABARDEI KABARDEYCE HARİÇ)
K ……………. KU………………..MIDDLE …..ORTA……………...КУ
K’…………….K’UEN……………….TO GO……...GİTMEK …………….К1УЭН
KH……………KHABERDéY………KABARDEI...KABARDEY ……………КЪАБЭРДЕ
L……………. LI ……………………..MEAT …… ET……………………ЛЫ
LH……………LHI……………………BLOOD……KAN……………….... ЛЪЫ
L’……………. L’EN …………………TO DIE…….öLMEK ……………... Л1ЭН
M……………. MAZE…………………MOON…….AY…………………… МАЗЭ
N……………. NE ……………………..EYE………GöZ ………………… НЭ
O……………. O………………………O………….. O……………. ………..O
ö……………. ö……………. (EXCEPT KABARDEI KABARDEYCE HARİÇ)
P…………... PE …………………… NOSE………BURUN……………….ПЭ
P’ ………… P’E …………………… BED……….YATAK ………………П1Э
R…………… R …………………………R………...R…………………….P
S…………… SE……………………….I…………. BEN………………… СЭ
Ş…………… ŞE…………………….. MILK…….SüT............................ ШЭ
ŞŞ…………. ŞŞI………………… THREE(3)….. üÇ(3)………………..ЩЫ
Ş’ …………. Ş’E…………………NEW…………YENİ………………..Ш1Э
Şö-Şü……… (EXCEPT KABARDEI KABARDEYCE HARİÇ)
Ş’ö –Ş’ü…… (EXCEPT KABARDEI KABARDEYCE HARİÇ)
T…………… TéXIN……………… TO TAKE…. ÇEKMEK(fotoğraf) ТЕХЫН
T’…………… T’U ………………….TWO(2)…….İKİ(2)……………..Т1У
TS …………. TSI…………………..WOOL …….YüN,KIL …………ЦЫ
TZ …………. TZIXU …………….HUMAN BEING …iNSAN………….. Ц1ЫХУ
U …………... U……………………. U…………….U…………….1У-У
Ü…………… (EXCEPT KABARDEI KABARDEYCE HARİÇ)
V…………… VAğUE ……………… STAR…....YILDIZ…………. ВАГЪУЭ
W …………...WUNE……………….HOUSE……EV………………. УНЭ
Y…………… YETIN ………………TO GIVE…. VERMEK ……….ЕТЫН
Z ……………. ZI …………………… ONE(1)……BiR(1)……………ЗЫ(1)
PROBLEM OLABİLECEK BİRKAÇ SES-A FEW PROBLEMATIC SOUNDS
XU…………… XUABE…………HOT………….. SICAK…………… ХУАБЭ
XHU………… XHUA……………RIPE………….OLGUNLAŞMIŞ--..-ХЪУА
GU……………GUAPE…………... HEARTY……iÇTEN …………. ГУАПЭ

G……………… GİBZE ……………. DAMN…… BEDDUA-…….-ГЫБЗЭ
XU……………XUEM…………….. SLOW………YAVAŞ …………ХУЭМ
U……………… UETEN…………….TO ADMIT …İTİRAF ETMEK….1УЭТЭН
ğ ……………… ğUENŞEC …TROUSERS…PANTOLON--……ГЪУЭНШЭДЖ

Kaynakça
  1. ^ Kabartay-Balkar Cumhuriyeti "Halk Danışma Konseyi" (Жылагъуэ-чэнджэщак1уэ совет) Başkanı "Тхьэгъэпсo Хьажысмел" / Hajısmel Thağepso ile söyleşi; "Адыгэ псалъэ" / Adyghepsale gazetesi, 19.09.2007, internet; "Kabartay-Balkar Cumhuriyeti Adıgece ve Balkarca eğitime dönüş yapıyor", Jineps gazetesi, Ekim 2007, sayı.23, s.1. (Türkçe)

Alıntı vikipedi



 
AnaSayfam Yap

Aşağya doğru açılan menü örnekleri Arama Motoru iÇin Tıklayınız

Tıklayın


 Saniyedir Khafkasya'dasınız..!